Geçtiğimiz yıl ahir Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan Coronavirus yahut teknik ismi ile Covid-19 salgını gecikmeli geldiği memleketimiz dâhil olmak üzere bütün yerkürede kaygı ve tasa sözlerinin yeteriz kaldığı bir tesir üretti. Küresel seviyede üretilen tesir, Covid-19 salgını ile savaşın bütün yerkürede neredeyse ittifak halinde tıpkı ciddiyetle ve itinayla ele alınmasına neden oldu. Kapatılan had kapıları, kişisi dolaşımın ve emtia hareketlerinin sonlandırılması, meskende kalmanın teşvik edilmesi velev zorlanması, ticari hayatın yalnızca zaruri gereksinimlerin devamı gayesiyle sürdürülmesi, toplumsal bağların azaltılarak sıfıra yakın seviyeye çekilmesi, geçmişte görülmedik halde Kabe ziyaretinin yasaklanması, camilerin toplu ibadetlere kapatılarak Cuma namazının dahi kılınmaması, internet dışında alışveriş imkanının neredeyse kalmaması, muhaberenin yalnızca dijital araçlarla takip edilebilmesi vb. kısacık devirde alışılan, kanıksanan ve zaruret nedeniyle kesinlikle uyulması gereken tatbikler haline geldi. Mevzu sıhhat, üstelik çok süratli yayılan ve bütün devletlerin benzeri seviyede önlemler aldığı salgın üzere kitlesel sıhhat sorunu olunca hafife alınamayacak ve uğraşta rehavete müsamaha edilemeyecek bir nitelik kazandı.

Son günlerin tanınan deyimiyle “sorun küresel uğraş ulusal” tarifi, küreselleşen ve giderek daha çetrefil hale gelen sorunun tahlilinde muvaffakiyet talihini daha dar bir ortama baskılamaktadır. Öte yandan salgının kitleler arasında süratli yayılımının getirebileceği paniğin sıhhat kuruluşlarına yönelimi artırması ve zincirleme kitlesel problemleri tetikleyerek kamu güvenliğini tehdit edebilmesi ihtimali, devletlerin daha evvel görülmemiş biçimde sert önlemler almasına neden olmaktadır. Salgının ölümcül tesirleri geçişte yaşanan salgınlardan daha düşük olmasına karşın kitleler üzerinde oluşturduğu korkutucu tesir ise şaşırtıcıdır. Çünkü mevzu üzerinde tahlilde bulunan ve kıymetlendirme yapan mütehassıslar, beklenen mevt orantılarının geçmiş yıllarda yaşanan ebola, sars ve mers üzere salgınlarda gerçekleşen orantıların hayli altında kaldığı konusunda ittifak halinde iken Covid-19’ u başkalarından ayıran temel fark ise çok süratli yayılabilme özelliği tedirginlik oluşturmaktadır.

Aktüel durumda salgın nedeniyle hayatın kaybedenlerin sayısı 200.000’ i aşarken yekun sayının ise 1 Milyon civarında olabileceği iddia edilmektedir. Öte yandan 20.Yüzyılda iki yerküre savaşı, bölgesel ve ulusal seviyede çok sayıda savaş ve sayısız iç savaşta 100 Milyonun üzerinde insan hayatını kaybetmiştir. Fakat bahsedilen bu savaşlar ve öbür salgınlar dahi kitleler ve devletler üzerinde Covid-19 kadar tedirginlik oluşturamadı. Türkçemizde bu duruma uyan “Şüyuu vukuundan beter” formunda bir deyiş bulunmaktadır. Daha sade bir anlatım ile bir şeyin dedikodusunun yapılması, lafının ortalıkta dolaşması onun gerçekleşmesinden daha beğenilmeyen sonuçlar üretebilmektedir. Deyiş, söylem seviyesini sonlu aksiyonlar ile geçen Covid-19’un küresel ve mahallî seviyede oluşturduğu atmosferi yalın ve çarpıcı bir formda tabir etmektedir. Covid-19 hakkında hala bilmediklerimiz bugün itibariyle bildiklerimizden ne yazık ki daha ziyadedir. Covid-19’un külliyen doğal bir ortamda resen ortaya çıkan yalın ve alışılmış bir virüs olduğuna inanmayanların ve hususa tereddütle yaklaşanların sayısı her geçen gün artmaktadır.

Virüsün biyolojik bir silah olup olmadığı, yerkürenin en büyük şirket başkanlarının virüs ile ilgili sık değerlendirmeleri, aşı konusunun tek tahlil olduğu konusundaki yönlendirmeler, bugün itibariyle afaki olarak bedellendirilen kana enjekte edilecek chipleri alan 2 bireylere sıhhat desteği verilmesi, robotlaşan kişiler, ABD resmi kurumlarının mevzuyu araştırmak üzere gündeme almaları, var ise hükümran yahut global güçlerin yerkürede yeni bir ömür ve toplumsal modeli test etmiş olabilecekleri ihtimali vb. tartışmalar giderek daha çokça taraftar bulmaktadır. Yukarıda söz edilen ihtimallere ve tereddütlere karşın husus sıhhat olunca ciddiyet elden bırakmadan ferdî ve kurumsal olarak 3T (Tedbir-Takdir-Tevekkül) ile söz edebileceğimiz prensiplere kısaca değinip Covid-19’un işletmelere ve devlet iktisadına ve işletmelere beklenen tesirlerinin bir kısmına değinelim. Önlem: Prensipler serisinin bir numara aşaması.

Ferdi ve kurumsal olarak gerekli tüm önlemleri azami ciddiyet ve ihtimamla tartışmasız biçimde almak, sürdürmek ve ALLAH korusun demek. Takdir: Prensipler serisinin 2. aşaması. Gerekli ve ehliyetli tüm önlemleri aldıktan sonra (inananlar olarak) ALLAH’ın bizler için tayin ettiği sonucu beklemek. Tevekkül: Prensipler serisinin üçüncü aşaması. Alınan önlemlerden sonra oluşan takdirin sonuçlarına istek göstermek, yeni duruma koordinasyon sağlamak ve hayata devam etmek. Ünlü fizikçi Einstein bilim yerküresinde devrime neden olan izafiyet teorisini, “Elinizi sıcak bir sobanın üzerine koyduğunuzda bir dakika birkaç saat üzere makbul. Dostlarınız ile geçirdiğiniz birkaç saat ise bir dakika üzere geçer” mealinde bir cümle ile hayli yalın bir biçimde tabir etmektedir. Covid-19’un Çin’deki birinci çıkışından itibaren yaklaşık 120 gün memleketimizdeki birinci vakadan itibaren ise yaklaşık 45 gün geçmiştir. Halbuki ki geçen mühlet 75 yıllık ortalama insan hayatındaki elli yıllık dinamik müddetin binde iki buçuğuna yakın bir müddete tekabül etmesine karşın güya yıllar süren bir hengam dilimi olarak algılanması Einstein’in izafiyet teorisini tanımlamasına şimdiki bir örnek oldu. Kıyamet kopmadığı ve insanlık tarihinin sonu gelmediği takdirde; sahiden uzun olan yahut kısa olmasına karşın uzun olarak algılanan vadeler tamamlanacak ve bu günlerde geçecektir. Yaşandığı anda kıymetli zorluklar içeren gelgelelim nihayetinde süreksiz olan bu devirleri bireyler, işletmeler ve devletler için hengam, içerik ve hareketler bakımından; Kısa Vade, Orta Vade ve Uzun Vade olmak üzere üç başlıkta kısaca ele almakta yarar vardır. Hayli dinamik olan bu süreçte hengam sonu içeren değerlendirmeler yapmak nispeten riskli olsa da süreci hakikat anlamak, tanımak ve yönetmek açısından hengam boyutunun tanımlanması gereklidir:

1) Kısa Vade: Bu aşama için vade azami 3 ay olarak tanımlanmakta, kamu otoritesi tarafından birinci vakanın açıklandığı tarih ile salgının denetim altına alındığı, gerileme sürecine girdiği ve tekrarlanma riskinin bulunmadığı anonsu ile sona erdiği devri tabir etmektedir. Bu vade içerisinde beklenen-beklenmeyen tüm aksilikler gerçekleşecek, kişisi ve ekonomik tüm aktiviteler taban seviyeye inecek, temel hedef can güvenliğini ve sıhhati korumak olacaktır. Kendimiz ve ailemizin merkezinde yan aldığı ve giderek genişleyen halkada akıl, ruh ve vücut sıhhatimizi korumak, ayakta kalmak ve kalıcı hasar almadan bu periyodu geçmek öncelikli maksadımız olmalıdır. Bu devrin kişisi, ekonomik, toplumsal, maddi, manevi vb. hasar almadan geçilmesi sıkıntı görünmekle birlikte asıl olan kalıcı hasar alınmamasıdır. Yeniden bu devirde geçmişte kazandıklarımızın bir kısmını kaybetmeye hazır olmalıyız. Kâfi ki kayıplar yalnızca maddi olsun. Daha yalın bir sözle fırtınada gözetici önlemleri almalı ve fırtınanın geçmesini beklemeliyiz. Sonrasına ise gelgelelim fırtına geçtiğinde bakılacaktır. Bu değerlendirmeye nazaran bugünkü konjonktüre nazaran kısa vadenin Haziran başlangıcı üzere sonuçlanabileceği öngörülmektedir.

2) Orta Vade: Bu aşama için mühlet kısa vadenin bitiminden itibaren 3-9 ay aralığında tanımlanmakta, ekonomik aktivitenin dip seviyesinden toparlanmaya başladığı ve istikrarlı artış trendine girdiğinin teyit edildiği süreci tabir etmektedir. Periyodun başlangıcında ayrıntılı bir hasar tespit çalışması yapılacak akabinde tedavi programı, rehabilitasyon ve restorasyon faaliyetlerine yoğunlaşılacaktır. Periyotta ekonomik hayatın büyük bir kısmındaki göstergeler istikrarlı bir artış trendinde olmasına karşın salgının başlangıcındaki seviyelere şimdi yaklaşılmamıştır. Kamu otoriteleri tarafından sonlanma ilanı yapılmayacak sürecin 2021 birinci çeyreğine kadar sürebileceği öngörülmektedir.

3) Uzun Vade: Ekonomik ve toplumsal aktivitenin kalıcı artış trendini koruduğu ve Covid-19 öncesi seviyelere süratli bir formda yaklaştığı devri tabir etmektedir. Bu periyodun ne kadar süreceği küresel politik ve finansal konjonktür ile devletlerin kendi dinamiklerine nazaran farklılık gösterebilecektir. Memleketimiz için bu mühletin optimist bir yaklaşımla 12 ay civarında olabileceği öngörülmektedir. Bu yaklaşıma nazaran uzun vade 2021 sonunu aşabilecektir Büyük savaşlar, alışılmış afetler, salgın vb. devirlerde bireylerin ve işletmelerin gözü ve kulağı memleketteki kamu otoritesine bir öbür tabirle devlete çevrilmektedir. Yaşanan sürecin meçhullüğü, temel kişisi gereksinimlerinin temini ve tekrar temel kamu hizmetlerinin taban seviyede sürdürülmesine yönelik kaygılar bu periyotlarda daha güçlü ve tesirli bir devlet arayışını ve gereksinimini artırmaktadır. Devam eden Covid-19 salgını mühletince devletler, öncelikle temel kişisi gereksinimleri ve kamu hizmetlerinin devamı için önlemler almış, akabinde ekonomik hayatın devamı, tedarik-üretimdağıtım zincirinde değerli aksamalar yaşanmaması için çok sayıda ekonomik tedbirleri içeren paketler açıklamıştır. Açıklanan ekonomik tedbirler yüklü olarak bireylerin ve işletmelerin nakde (krediye) erişimini kolaylaştıran nakit yardımlar, vergi ertelemeleri ve bankacılık koluna yönelik düzenlemeleri içermektedir. Bu tedbirler; iktisatta mali genişleme, krediye erişimi kolaylaştırma ve finansman maliyetlerini düşürmeyi hedeflemekte ve gelecek periyotta kamuya oluşturabileceği mali yükleri göz arkası etmektedir. Daha yalın bir tabirle; ağır fırtınanın yaşandığı bugünleri birey, işletme, kurumlar ve devlet olarak olabilecek en az kayıpla atlatalım daha sonrasına bilahare bakalım anlayışıdır ve bu periyotlar için son aşama hakikat bir yaklaşımdır.

ABD ve FED başta olmak üzere yerküre iktisadına taraf veren memleketler ve merkez bankaları ile birlikte çok sayıda memleket idareleri ve merkez bankaları bu kapsamda değerli adımlar atmaya başlamıştır. ABD idaresi her haneye 1.200 USD nakit verilmesi üzere direkt yardım başta olmak üzere çok sayıda tedbiri hayata geçirmiştir. Öte yandan yerküre iktisadı için belirleyici ve öncü bir güç olan FED mali genişleme için süratli ve tesirli bir adım atarak adeta para seli oluşturmuş ve bilançosunu kısa devranda 4 Trilyon USD’den 10 Trilyon USD’ye büyüteceğini ilan etmiştir. Dolaşımda olan USD’nin 1,5 kat daha artacağı mealine bu büyüme ile nakdefinansmana erişim kolaylaşırken finansman maliyetleri ise düşüşe geçmiştir. Bu büyümenin yerkürenin tümü için gecikmeli olsa da gelecekte olumlu sonuçlar oluşturması kaçınılmaz olup bütün memleketler farklı seviyelerde bu para selinden yararlanacaktır. Bahsedilen bu adımlar memleketlerin öncelikle borçlanma nispetleri ve bütçe istikrarları üzerinde kısa periyotta negatif cihette tesirler üretecek, büyüme, işsizlik, dış ticaret ve pahalılık üzere makro ekonomik göstergeler üzerinde hangi tarafta tesir oluşturacağı ise gelecekte ortaya çıkacaktır. Gayri bir ifadeyleCovid-19 sonrası devletlerin borçluluk seviyeleri süratle yükselecek ve bütçe açıkları artacaktır. Bu gelişmelerin memleketimiz iktisadına tesirlerini başlangıç olarak;

1) Kamu Borç Yüküne Tesirleri ve 2) Bütçe Açığına Tesirleri olmak üzere iki başlıkta incelemekte yarar vardır.

1) Kamu Borç Yüküne Tesirleri

Tablo 1’de yan alan olgulara nazaran 2019 sonu itibariyle kamunun 1.442 Milyar TL brüt borç stokunun % 58’i iç borç ve % 42’ si ise dış borç stokundan oluşmaktadır. Brüt borç stokundan kamu idaresinde olan varlıklar indirildikten sonra net borç stoku 693 Milyar TL olmaktadır

Tablo 2’de merkezi idare bütçesinin 2001-2019 yılı gerçekleşen, 2019 ve 2020 yılı bütçelenen olguları karşılaştırmalı bölge almaktadır. 2019 yılı bütçesinde 876 Milyar TL gelire karşılık 961 Milyar TL masraf, bütçe istikrarı 81 Milyar TL açık olarak bütçelenmiş gelgelelim gerçekleşen açık fiyatı ise 123,7 Milyar TL’ye ulaşmıştır. Bütçe açığındaki artışın en kıymetli nedenleri; vergi gelirlerinin beklenenin 90 Milyar TL altında kalması ve bütçe masraflarının hedeflenen fiyatların 55 Milyar TL üzerinde olmasıdır. TCMB birikmiş kâr ve ihtiyatlarının Hazine’ye aktarılması ile bütçe açığının daha ziyade artması sonlandırılmıştır. 2020 Yılında ise bütçe geliri 957 Milyar TL, bütçe masrafı 1.1 Trilyon TL ve bütçe istikrarı ise 139 Milyar TL açık olarak hedeflenmiştir. 2020 Mart donelerine nazaran Ocak-Mart devrinde bütçe geliri 256 Milyar TL, bütçe sarfiyatı 285 Milyar TL ve bütçe açığı ise 29,5 Milyar TL olarak gerçekleşmiş olup 2020 yılı ön görülen bütçe açığının % 20’ si kadardır. Birinci üç aydaki bütçe açığındaki süratli artışın temel nedeni Mart ayı bütçe performansındaki kıymetli zayıflamadır. Çünkü Ocak ve Şubat ayında bütçe ziyade vermiş iken Mart ayındaki 43,7 Milyar TL açık vermiştir. Covid-19 tesirlerinin hissedilmeye başladığı Mart ayında bütçe gelirleri 47,4 Milyar TL, bütçe sarfiyatları 91,1 Milyar TL ve bütçe açığı 43,7 Milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bütçe açığındaki süratli büyümenin nedeni bütçe gelirlerinde evvelki aya nazaran yaşanan büyük düşüş ve masraflardaki artışlardır

Grafik 2’ye nazaran devletimizde bütçe istikrarı ile GSYH bağının uzun devirli tahlilinde ekonomik durgunluk periyotlarında artan gelgelelim daha sonraki devirlerde azalan bir bütçe açığı görülmektedir. 2001 yılında % -14,5’e kadar yükselen Bütçe Dengesi/GSYH orantısının yıllar itibariyle süratli bir formda düşerek 2008 yılında % -1,7’ye kadar gerilediği, lakin 2009 yılında süratli bir sıçrama ile % – 5,3 orantısına yükseldiği ve 2010 yılından itibaren de tekrar düşüşe geçtiği görülmektedir. Düşüş trendi 2016 yılına kadar devam etmiş ve % -1,1 nispeti görülmüştür. Kamu kaynakları ile ekonomiyi canlandırma siyasetlerinin doğal sonucu olarak bütçe açığı yine artmaya başlamış ve 2019 yılını % – 2,9 ile tamamlamıştır. 2020 yılı bütçesinde de hedeflenen nispet % – 2,9’dur. Iktisadın durgunluk devirlerini takip eden yıllarda artan Bütçe Açığı/GSYH orantısı ekonomik canlanmaya bağlı olarak vergi gelirlerinin artması ve masrafların olağana dönmesiyle birlikte azalışa geçmektedir. Devlet, Covid-19 salgınının bireyler, işletmeler, kurumlar ve iktisat üzerinde oluşabilecek olumsuz tesirlerini minimum seviyede tutabilmek hedefiyle kredi kolaylığı, vergi öteleme, nakdi destek vb. çok sayıda tedbir ve düzenlemeleri içeren ekonomik paketler açıkladı ve açıklamaya devam etmesi beklenmektedir. Açıklanan paketlerin yenideki fiyatı 200 Milyar TL’ye yaklaşırken zincirleme tesirleri dikkate alındığında kümülatif gücü daha ziyade olacaktır. Açıklanan ve daha sonrasında ek edilebilecekler ile birlikte yekunu 500 Milyar TL’ye ulaşabilecek paketlerin iktisada ve kısa periyotta kamu borç stokuna ve bütçeye tesirlerini biraz daha somutlaştırarak tahlil edelim. Metinde telaffuz edilen 500 Milyar TL tarafımızdan varsayımsal olarak belirlenmiş olup 2020 GSYH’sinin % 10’u civarında bir orantıya tekabül etmektedir. Öncelikle 500 Milyar TL fiyatındaki Covid-19 ekonomik paketinin finansmanı için üç farklı yol bulunmaktadır: 1) Kişisel Tertip Tahvil İhracı: Kaynağın (2001 bunalımı sonrasında batan bankaların kamuya getirdiği yüklerin finansmanında olduğu gibi) hususî tertip tahvil ihraç ederek TCMB aracılığı ile bankacılık sistemine kaynak aktarması. Bu teknikte TCMB şahsi tertip tahvilleri satın almak için bilançosunu büyütecek ve oluşan kaynağı nakden bankacılık sistemine aktaracak ve iktisadın muhtaçlığı olan likidite sağlanmış olacaktır. 2) Merkez Bankasının Para Basması: 2001 Yılında terk edilen bu yolun seçilmesi halinde TCMB yalın sözle karşılıksız para basacak ve Kaynağın nakit gereksinimini direkt sağlamış olacaktır. Bu yolun oluşturabileceği enflasyonist tesirin ise gelecek periyotlarda ortaya çıkması beklenmektedir. 3) Karma Formül: 1. ve 2. seçenekte açıklanan sistemlerin birlikte kullanılmasıdır. Her üç prosedürün birbirlerine nazaran avantajları ve dezavantajları dikkate alınarak külliyen siyasi tercihler çerçevesinde bir karar alınacaktır. Metnimizin bu kısmında birinci prosedür olan hususî tertip tahvil ihracı tekniğinin kamu borç stoku ve bütçe açığına tesirlerini ele alınmaktadır. Açıklanacaklar ile birlikte 500 Milyar TL’ye ulaşan ekonomik destek paketinin tamamının 2020 yılında kullanılması halinde kamu borç stoku 500 Milyar TL artış ile 2 Trilyon TL’ye ulaşacaktır. Öte yandan 500 Milyar TL fiyatındaki bir kaynak 2020 yılı bütçe fiyatının yaklaşık % 50’sine tekabül etmektedir. Lakin finansman fiyatını bütçe ile direkt ilişkilendirmek konumuna kaynağın borçlanma maliyeti dikkate alınarak oluşturacağı yıllık finansman yükünün bütçe içerisindeki hissesini dikkate almak gerekmektedir. 500 Milyar TL finansmanın hangi orantıda yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan sağlanabileceği değerli olmakla birlikte bugünkü kurlar ile 80 Milyar USD civarında bir büyüklüğe ulaşan finansman kaynağının kısa vadeli konjonktürde yüklü olarak yurt içinden temin edilmesi imkan dahilinde görülmektedir. Metnin hazırlandığı konjonktürde % 12 civarındaki Kaynağın borçlanma maliyetlerinin gelecek periyotlarda misal seviyelerde kalabileceği öngörülmektedir. Bu durumda tahlil için gerekli iki temel parametre olan finansman meblağı 500 Milyar TL ve finansman maliyeti ise % 12 olarak belirlenmektedir. Bu parametrelere nazaran 500 Milyar TL fiyatındaki bir ekonomik paket ile; • Kamu Brüt Borç Stoku 1,5 Trilyon TL’den 2 Trilyon TL’ye ve Kamu Brüt Borç Stoku/GSYH % 34 nispetinden 2020 ahir % 42 civarında bir nispete yükselecektir. Süratli artan bu nispet dahi gelişmiş devletler ve birebir ekonomik kümedeki devletlerin Covid-19 öncesindeki orantılarına nazaran çok daha düşük bir seviyededir. Kaldı ki Covid-19 ile tüm devletlerin mali genişleme, borçluluk nispetlerinde ve bütçe açıklarında da artışlar yaşanacaktır. • Artan borç stokunun getirdiği finansman yükünün % 12 borçlanma nispeti ile bütçe üzerinde yıllık 60 Milyar TL civarında ek bir finansman yükü getirmesi beklenmektedir. Yıllık hesaplanan bu fiyatın 2020 bütçesine ek yükü ise yılın kalan periyodu ve destek paketinin kademeli devreye alınacağı dikkate alındığında daha düşük seviyede kalabilecektir.

Özetle; yalın bir yaklaşımla ele alınan Covid-19 iktisat paketlerinin yukarıda verilen sonlar kamu iktisadına yükleri devletimiz için tedirgin edici bir seviyede olmayacaktır. Öte yandan 1980 er darbesinden bu yana geçen kırk yılda memleketimiz neredeyse her yıla bir bunalım sığacak kadar ekonomik ve politik çok sayıda buhrana maruz kalmıştır. Yaşanan bu bunalımlar; bireyler, küçük esnaf, kobiler, büyük işletmeler, finans kuruluşları, sivil topluluk örgütleri ve kamu idaresi nezdinde kıymetli bir tecrübe edinilmesini sağlamıştır. Yaşanan her bunalımdan farklı tecrübeler kazanılırken, bireylerin, işletmelerin, kurumların ve kamu idaresinin dayanıklılığı artmıştır. Bunalımlardan elde edilen kazanımların yanında toplumsal genlerimizde var olan değişikliklere çabuk ahenk sağlama, azalan gelirimize nazaran hayat seviyesini ayarlama, sahip olduklarımızı paylaşma ve toplumsal yardımlaşma özelliklerimiz bu sürecin daha çabuk ve daha az hasarla atlatılmasına değerli ekler sağlayacaktır. Bu yanımızla ABD ve Avrupa başta olmak üzere iktisadı daha gelişmiş devletlere nazaran daha avantajlı, güçlü ve şanslı olduğumuz tabir edilebilir. 2. Yerküre Savaşının sona erdiği tarihten itibaren geçen yaklaşık yetmiş yılda bahsedilen memleketlerin hiç birinde ülkemizdekilere misal buhranlar yaşanmadığı üzere bu toplulukların bulundukları ekonomik seviyenin altına düşme ve yüzleşilebilecek göreli yoksulluğa karşı nasıl bir reaksiyon verebilecekleri de bir diğer tabirle dayanaklılıkları öngörülememektedir. Bahsedilen bu ögeler dikkate alındığında, bu memleketlere nazaran buhranı daha az hasarla atlatabilecek, buhrandan daha çabuk çıkabilecek ve daha güçlü bir biçimde yolumuza devam edebileceğiz. Fakat Covid-19 sonrası için kısa devirde ve 2020 yılı ile hudutlu olmak kaydıyla iktisat tarafında ödemeler istikrarı ve dış kaynak temini açısından süreksiz bir zorluk periyodu yaşanabilecektir. Süratli bir biçimde gerileyen güç fiyatları, ödemeler istikrarı için kıymeti bir ek sağlayacak olsa da daralan yerküre ticaret hacminin ihracat pazarlarında oluşturabileceği talep gerilemesi, petrol ihracatçısı devletlerin gelirlerindeki düşüşlere bağlı olarak harcamaları kısması ve net döviz girdisi açısından değerli bir kol olan turizmin 2020 yılında sağlayabileceği eklerin öngörülememesi yılın kalan devri için ödemeler istikrarının daha dikkatle izlenmesini gerektirmektedir. Covid-19 sonrası sürecin 2021 başından itibaren sıradanlaşmaya başlaması ile gerek turizm dalında yaşanabilecek olumlu gelişmeler ve gerekse memleketimize memleketler arası finansal piyasalardan fon akımlarının artması ile ödemeler istikrarında daha olumlu bir süreç oluşabilecektir. İçinden geçtiğimiz Covid-19 konjonktürü devletimizi kısa vadede yoracak olsa da yukarıda bahsedilen hususlar ile birlikte memleketimizin genç nüfusu, iç talep potansiyeli ve sair dinamikleri birlikte düşünüldüğünde uzun vade de memleketimiz için daha değerli fırsatlar içerdiğini düşünmekteyiz.